De wereld kan een verontrustende plaats zijn. Er gebeuren moeilijke dingen die buiten onze controle liggen. En toch gaat het niet om het trauma zelf – wat er wel of niet met ons of om ons heen gebeurt – maar om wat er binnenin ons gebeurt als gevolg daarvan. En over wie er wel of niet bij ons is in onze pijn. 

Dit is de boodschap van de onlangs uitgebrachte documentaire, The Wisdom of Trauma. In deze film spreekt Dr. Gabor Maté (co-auteur van Hold On To Your Kids) met diepgang en helderheid, en suggereert op provocerende wijze (zoals de titel impliceert) dat er inherente wijsheid in trauma schuilt. 

De wijsheid van ons lichaam kan voor ons zorgen door ons los te koppelen van datgene wat te pijnlijk is om te dragen. Het is echter niet de bedoeling dat we in deze losgekoppelde toestand blijven. Zoals Gabor Maté in de inleiding van de film zegt: “We moeten ons een weg terug banen naar het gevoel, als we er klaar voor zijn.” Ik ga daarop voortborduren en een extra route voorstellen waar we misschien nog niet aan gedacht hebben: we kunnen onze weg terug naar volledig gevoel ook spelen.

Maar eerst moeten we de vraag onderzoeken: waarom zouden we dan willen voelen als het te veel pijn doet? Dit is een goede vraag; een vraag die ik mezelf vaak heb gesteld in de vele jaren dat ik verdriet ten koste van alles vermeed. Simpel gezegd, de reden dat we moeten voelen is dat niet voelen leidt tot allerlei lichamelijke manifestaties en emotionele complicaties. Gabor Maté leerde me dat vele jaren geleden toen ik zijn boek las, When the Body Says No (2003). Het lijkt nu zo vanzelfsprekend voor mij, maar ik herinner me dat ik het in die tijd ervoer als een revolutionaire gedachte: ons lichaam neemt alle emoties over die we onszelf niet kunnen toestaan te voelen. Onze ontkoppeling vertaalt zich in ziekte, verslaving, angst, en nog veel meer.

We moeten elkaar zien, onze menselijkheid, maar het is moeilijk te zien als we niet verbonden zijn. Voelen en zien gaan hand in hand, want voelen is de feedback, het signaal van wat er van binnen gebeurt. Maar we krijgen die signalen niet als onze hersenen besluiten dat het niet veilig is. Ons aangeboren afweersysteem stuurt zelf boodschappen die ondraaglijke gevoelens afremmen. We “zien” niet langer wat er van binnen gebeurt. Dit kan ons helpen om in moeilijke omstandigheden te functioneren en is vaak noodzakelijk vanwege de ondraaglijke aard van de pijn. Maar deze reactie is bedoeld als een maatregel voor de korte termijn. 

Enkele jaren geleden deelde Gabor met mij een onderzoek dat hij deed naar baby’s geboren tijdens 9/11. Ikzelf was vroeg gaan bevallen op de ochtend van 11 september 2001. Toen ik het nieuws over de terroristische aanslagen zag, ging mijn alarm af en besloot ik dat ik die dag geen kind kon baren. Hoe kon ik dat doen als de wereld op zijn kop leek te staan? In wat voor een wereld zou ik mijn kind ter wereld brengen? Ik liep door de straten in een roes. Ik was verdoofd en afgesloten. Ik voelde niets. Drie dagen later kwam mijn dochter op de wereld, hyperventilerend bij elke zweem van scheiding en met verhoogde reacties op zintuiglijke prikkels. Ik geloof dat mijn toenmalige alarm haar vroege ervaringen heeft bepaald. En Gabor gelooft dat ook. 

Je vraagt je nu misschien af wat spel met dit alles te maken heeft? Hoe kunnen we zelfs maar praten over trauma en spel samen? De schijnbare frivoliteit van spel heeft geen plaats in de ernst van trauma. Maar lees nog even verder …

Als we te lang vanuit een loskoppeling hebben gewerkt – diep gealarmeerd en gefrustreerd over alles wat niet werkt in ons leven, maar te defensief om het te voelen – is het moeilijker om de weg naar het gevoel terug te vinden. We hebben wat hulp nodig. 

Ga spelen.

Spel heeft de vrijheid nodig om te gaan waar het moet gaan. Het gaat niet om het resultaat, of het product, maar om het proces dat we aangaan. Het gaat er niet om aan iemands verwachtingen te voldoen, zelfs niet aan die van onszelf … de creaties hoeven niet altijd mooi te zijn, de muzieknoten hoeven niet altijd in de maat te zijn, maar dat is niet erg. Meer dan oké eigenlijk. Dat is het punt. 

In de spelmodus is er ruimte voor JOU hele wezen – rommelige emoties en al. Als je omarmd bent door iemand die van je houdt of genesteld bent in de warme vacht van je lievelingsdier, kun je de innerlijken aanraken – de angsten, de frustraties, de futiliteiten – die zo ondraaglijk aanvoelen dat je ze niet rechtstreeks aan kunt raken. Evenzo is spel een veilige baarmoeder waarin je kunt voelen wat anders te pijnlijk is.

Hoe ziet dergelijk spel eruit? Dat hangt ervan af.

Voor mij is het tijd maken voor mijn geest en mijn lichaam om te dwalen in de natuur; in gedachten naar denkbeeldige plaatsen gaan; spelen met woorden en beelden; verhalen lezen; alpacavezels spinnen en spelen met gekleurde wol; muziek maken – spookachtige cellomelodieën, melancholische Blue Rodeo, scherpe rap of angstige Twenty One Pilots (afhankelijk van mijn innerlijke toestand); sprookjesachtige dorpen maken (compleet met miniatuurslakjes); tijdschriften verknippen en beelden en woorden weer samenvoegen op een manier die weergeeft wat er van binnen gebeurt. Het punt met spelen is: we hoeven niet te weten wat er in zit als we beginnen; dat is het punt. Door te spelen maken we op magische wijze contact met wat er al in ons zit. We geven het uitdrukking, een manier om naar buiten te komen.

Voor jou, of voor je kind, kan het er anders uitzien:

– Misschien komt de frustratie naar buiten door een speels kussengevecht, een zwaardgevecht of een gevecht met een nerfgeweer. Als het op deze manier naar buiten komt, wordt de relatie in stand gehouden, omdat alle heftige gevoelens die in het spel naar voren komen, de band tussen ouder en kind niet dreigen te schaden.

– Misschien kunnen we, wanneer we voelen dat de emotionele energie zich begint op te bouwen (en mogelijk op ongepaste manieren naar buiten komt), er een spontaan dansfeest van maken. De beweging kan een kanaal zijn voor wat naar buiten moet komen, wat ons juist dichter bij de meer kwetsbare gevoelens eronder kan brengen.

– Misschien is het door het lezen van een boek of het kijken naar een film dat er ruimte is voor de tranen om te komen – door lachen of verdriet. Getuige zijn van het verhaal van iemand anders geeft ons de gelegenheid om ons eigen verhaal zachtjes aan te raken op een manier die voor ons misschien verrassend lijkt.

Door de muziek, de beweging, het verhaal, worden we gedragen en worden we vastgehouden. Onze pijn krijgt een stem. We boren het helende systeem aan dat in ons allen leeft. Door de wijsheid van het spel, vinden de vastzittende plaatsen van ontkoppeling beweging, en worden verbindingen gemaakt.

“Onder die getraumatiseerde persoon zit een gezond individu dat nooit uitdrukking heeft gevonden in zijn leven.” (De Wijsheid van Trauma) 

Zoals Gabors vrouw, Rae Maté, zo aangrijpend zei in een van de interviews tijdens de film release: “Er is geen andere uitweg dan er doorheen.” Ze sprak over kunst op haar eigen genezingsreis en hoe het er niet om ging te weten wat ze voelde en er dan kunst van te maken, het ging erom aanwezig te zijn met wat er was en het naar buiten te laten komen op het doek. Rae beschreef hoe ze, als het eenmaal aan de oppervlakte kwam, ernaar terug kon kijken en in zichzelf kon zien, als een spiegel die haar innerlijke wereld weerspiegelde. Dat is de wijsheid van het spel.

Spel is diep verkeerd begrepen en ondergewaardeerd. We hebben ons niet ontfermd over het geschenk dat de natuur ons in spel heeft gegeven. En velen van ons zijn er bang voor. Ik weet dat ik dat vele jaren was, sinds ik geleerd had dat er een “juiste” manier was om dingen te doen. Er was geen ruimte voor ontdekkingen of fouten, alleen het juiste antwoord was belangrijk. Ik was mijn spel, en mijn zelf, ergens onderweg kwijtgeraakt. Het goede nieuws is dat het spel me weer gevonden heeft. Een beetje later dan ik had gewild, maar het vond me desondanks. Ik begon de weg naar mezelf terug te vinden. Ik begon weer te voelen.

We moeten ons opnieuw bezinnen op spel*. Want spel – het soort dat een verbinding met onze innerlijke wereld vergemakkelijkt, en expressie en beweging mogelijk maakt – heeft het potentieel om onze wonden te helen en ons terug te brengen naar onze menselijkheid. We hebben het nodig. We hebben het altijd nodig gehad. En we hebben het nu meer dan ooit nodig.

Mijn wens voor jou, lieve lezer, is dat je op de een of andere manier een manier vindt om ruimte te maken voor spel in het leven van je kind … en in dat van jezelf. Bedenk dat spel niet alleen een luxe is om in goede tijden van te genieten; het is in feite een weg terug naar jezelf in moeilijke tijden. Te midden van moeilijke omstandigheden hebben we spel het hardst nodig. Het lijkt misschien klein en onschuldig, maar onderschat het potentieel van spel niet om ons allemaal te redden.

Door Tamara Strijack, vertaling door Margriet Noot